Urodził się 6 października w Ceranowie, w ówczesnej guberni Siedleckiej. Był synem Franciszka i Anny z Wiedrowskich. Ukończył gimnazjum w Warszawie, następnie w latach 1902-1905 studiował mechanikę na warszawskiej Politechnice. W 1903 roku więziony był przez pewien czas w X Pawilonie Cytadeli z powodu przynależności do tajnej organizacji studenckiej „Zjednoczenie”. (Zob.). W latach 1904-1906 należał do PPS. W wyniku strajku szkolnego przerwał naukę i wyjechał do Zurychu, gdzie studiował antropologię pod kierunkiem R. Martina i archeologię u M. Heierliego. Studia ukończył uzyskując stopień doktora filozofii. Rozprawa doktorska Ȕber den Einfluss der Beobachtungsfehler auf die anthropologischen Indices ukazała się w języku polskim pod tytułem O wpływie błędów obserwacyjnych na wskaźniki antropologiczne w Warszawie w 1912 roku. Po powrocie do Polski objął stanowisko asystenta w Pracowni Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Od roku 1913 do 1919 organizował i zarządzał Pracownią Etnologiczną przy zbiorach etnograficznych Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, wykładał równolegle antropologię i etnografię w Towarzystwie Kursów Naukowych. Następnie Poniatowski został kuratorem założonej przez siebie Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, zaś od października 1914 do 30 listopada 1919 był jej dyrektorem. W latach 1917-1934 wykładał etnologię i etnografię w Wolnej Wszechnicy Polskiej. Podczas wojny polsko-sowieckiej walczył jako starszy żołnierz w III telegraficznej kompanii jazdy. W 1923 roku habilitował się z etnologii na Uniwersytecie w Poznaniu, zaś w latach 1920-1939 wykładał także w Katedrze Etnologii Ogólnej i Etnografii Obcej na Uniwersytecie Józefa Piłsudskiego (pod taką nazwą funkcjonował w latach 1935-1939 Uniwersytet Warszawski), w latach 1920-1939 kierował Zakładem Etnologii Instytutu Nauk Antropologicznych i Etnologicznych Towarzystwa Naukowego w Warszawie, którego był członkiem rzeczywistym. Od 1921 roku wydawał razem z prof. Stołyhwą „Archiwum Nauk Antropologicznych”. Należał także do Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego, od 1935 roku był członkiem rzeczywistym Komisji Antropologicznej, Etnograficznej, Geograficznej i Prehistorycznej Akademii Umiejętności, zaś od 1917 także Cesarskiego Towarzystwa Geograficznego w Petersburgu. Reprezentował wielokrotnie naukę polską na kongresach naukowych, m.in. w Pradze i Amsterdamie. Podczas II wojny światowej Poniatowski nadal działał naukowo i dydaktycznie do 1942 roku, kiedy to został aresztowany. Jeszcze na początku wojny dotknęła go tragedia osobista – w pierwszych jej dniach zginął syn Andrzej, młody podporucznik, zaś 15 kwietnia 1943 roku zmarła w szpitalu żona. Poniatowskiego więziono kilka miesięcy na Pawiaku, później w obozie koncentracyjnym w Majdanku, wiosną 1944 roku przewieziono go do obozu Gross-Rossen na Śląsku. Stamtąd do Litomierzyc w Sudetach, gdzie zmarł 7 stycznia 1945 roku.
Wyprawa Stanisława Poniatowskiego do Kraju Goldów i Oroczonów
Koniec XIX wieku to okres pierwszych zorganizowanych wypraw etnologicznych. „Gabinetowi” badacze przekonali się bowiem, że analiza dostarczanych im przypadkowo zbieranych informacji nie pozwala na pełne rozumienie wybranych zjawisk kultury. Rozpoczęły się wówczas nurt wyprawy, zwane surveyowymi lub lustracjami antropologicznymi, które badaniami obejmowały zazwyczaj duży obszar, zamieszkany przez kilka ludów. Celem było zebranie jak największej ilości danych, przy jednocześnie stosunkowo krótkim pobycie na danym terenie. Badania prowadzono za pomocą przygotowanych wcześniej kwestionariuszy, co miało nadać im spójny, porównywalny charakter, w praktyce powodowało jednak dość pobieżne traktowanie poszczególnych tematów. Zaletą owych eksploracji był bez wątpienia bezpośredni kontakt z autochtonami, niestety często zbyt krótki, by właściwie interpretować bardziej złożone zjawiska społeczne. Podczas takiego „surveyu” badacz, przemieszczając się ciągle po określonym wcześniej terenie, miał zaledwie kilka lub kilkanaście dni, by próbować głębiej poznać kulturę miejscowych ludów. Nadto często bariera językowa zmuszała do korzystania z pośrednictwa tłumaczy, co znacząco wpływało na jakość otrzymywanego materiału. Słabości tego typu badań widział później Bronisław Malinowski właśnie w zbyt krótkim kontakcie badacza z autochtonami i nieznajomości ich języka. Niemniej jednak badania surveyowe cieszyły się dużym poparciem ówczesnych środowisk naukowych i podejmowano się ich organizacji zarówno z inicjatywy naukowych środowisk brytyjskich, jak i amerykańskich. Od samego początku były to interdyscyplinarne wyprawy, w których brali udział specjaliści z różnych dziedzin – antropologowie fizyczni i kulturowi, geografowie, biolodzy, psychologowie. Eksploracje te zaowocowały zebraniem wielu ważnych i często nowych informacji o ludach pierwotnych, a także wykazały konieczność bezpośredniego kontaktu z nimi.
Szczególnie ważna w tym kontekście była ekspedycja Stanisława Poniatowskiego do kraju Nahajów (Goldów) i Oroczonów. Wyprawa ta wpisywała się w panujący wówczas nurt badań mających wykazać poprawność tezy o azjatyckim pochodzeniu Indian, którzy wg tej teorii poprzez Aleuty i Alaskę przedostali się na kontynent amerykański i tam rozprzestrzenili. Ponieważ materiały zgromadzone w ramach podobnych studiów przez innych badaczy ludów syberyjskich, m.in. przez W. Bogoraza (badania wśród Czukczów były wcześniej) czy W. Jochelsona (1906) okazały się zdaniem ówczesnych uczonych niewystarczające do potwierdzenia takich wniosków, zaszła konieczność kontynuowania takich badań zarówno z uwzględnieniem związków kulturowych, jak i antropologicznych. W celu przygotowania gruntu pod dalsze eksploracje w roku 1912 wyruszył na Syberię znakomity amerykański antropolog czeskiego pochodzenia, Aleš Hrdlička. Rezultatem owej wyprawy była broszurka Remains in Northern Asia of the Race that Peopled America, ale i ona nie przyniosła ona jednak decydujących rozstrzygnięć. Wówczas Hrdlička podczas swojego pobytu w Warszawie przed udaniem się na Syberię zaproponował Poniatowskiemu przeprowadzenie tam dalszych kulturowych badań porównawczych.
Dlaczego czeski antropolog wybrał Stanisława Poniatowskiego? Już w pierwszych latach pracy naukowej zwrócił on uwagę środowiska antropologów europejskich. Zaproponowana mu przez niemieckiego antropologa fizycznego i etnografa R. Martina praca kompilacyjna przyniosła uznanie w środowisku. Poniatowski miał wówczas opracować trudny rozdział podręcznika Martina, dotyczący metod statystycznych stosowanych w antropologii i naukach pokrewnych. Z zadania wywiązał się znakomicie.
Gdy zaproponowano mu poprowadzenie ekspedycji zgodził się, gdyż jako antropolog rozumiał potrzebę kontynuacji badań nad problematyką międzykontynentalnej migracji ludności i kultury:
„[…] same tylko kulturalne związki nie mogły być uważane za wystarczające poparcie powyższej hipotezy, ze względu na możliwość zapożyczeń. Również i stwierdzenie pokrewieństwa fizycznego między stosunkowo blisko siebie zamieszkałymi Czukczami i Koriakami z jednej strony a Indianami północnych wybrzeży Pacyfiku nie mogły być silnym argumentem wobec możliwości (przyjmowanych przez niektórych autorów przybycia tych ludów do Azji z Ameryki Północnej. Natomiast bez porównania ważniejszym dla stwierdzenia powyższej hipotezy byłoby stwierdzenie pokrewieństwa fizycznego między Indianami amerykańskimi, a ludami syberyjskimi możliwie daleko od nich zamieszkałymi”[1].
Wyprawie patronować miał Uniwersytet w Oksfordzie, Muzeum Pensylwańskie, Smithsonian Institution oraz Rosyjska Akademia Nauk. Podczas badań Poniatowski zająć się miał plemionami ludności tunguskiej, przede wszystkim Olczami, Gilakami, Oroczonami i Nanajami. W przygotowaniu na wyprawę odpowiedniego wyposażenia pomagał Poniatowskiemu m.in. Smithsonian Institution, dostarczając nie tylko fundusze, ale także sprzęt badawczy, oraz specjalistyczne schematy antropometryczne. Do Kraju Nadamurskiego Poniatowski wyjechał z Warszawy 10 maja 1914 roku[2]. Trasa jego podróży nad Amur wiodła przez Petersburg, następnie przez Irkuck, gdzie pojawił się 24 maja 1914 roku. Skierował się następnie w stronę Mandżurii, następnie do Władywostoku i do Chabarowska. Stamtąd wyruszył motorówką do pierwszego obiektu badań, wioski Skoczeolan położonej nad Amurem.
Problemy związane z brakiem lądowych szlaków komunikacyjnych oraz trudności z transportem sprawiły, że wyprawa poruszała się głównie szlakami wodnymi. Tu bez większych problemów można było zdobyć łódź czy motorówkę. Dlatego też Poniatowski zajmował się przede wszystkim Goldami zamieszkującymi nad samym Amurem, obejmując badaniami nie tylko osoby zamieszkujące dany obszar na co dzień, lecz także migrantów przebywających tu okresowo. Wykorzystał przy tym tubylczą tradycję składania sobie wizyt i długich rozmów, by nawiązać jak najlepszy kontakt z miejscowymi i zyskać ich przychylność. Przybysze, którzy tu docierali, pochodzili głównie z osad Dada, Dajerga, Dondon, Gordamu, Lomomi, M(u)hu, Myngen, Sum, Suzu i Torgon[3].
Oprócz pomiarów i gromadzenia dokumentacji fotograficznej Poniatowski starał się także gromadzić informacje dotyczące kultury duchowej krajowców. Obserwacje Poniatowskiego zaowocowały także informacjami o codziennych zmaganiach mieszkańców Syberii z trudnościami środowiskowymi, a także opisy ich zabaw i inne przejawy życia społecznego. Prowadząc poszukiwania wspólnych punktów kulturowych i antropologicznych między ludnością azjatycką i Indianami Poniatowski natknął się między innymi na ich ślady w budowlach i konstrukcjach, które jego zdaniem potwierdzały związki kulturowe pomiędzy tymi ludami. Był to np. rodzaj szałasu, którego szkielet wykonano z żerdzi wbitych w ziemię po obwodzie koła. Żerdzie po nagięciu do środka związywano u góry i obkładano pasami kory brzozowej oraz matami. Funkcje drzwi sprawowała również mata, na dzień zwinięta nad wejściem, w nocy opuszczona.
Ukończenie badań przez ekspedycję Stanisława Poniatowskiego uniemożliwił wybuch I wojny światowej. Z Kraju Nadamurskiego wyjechał 8 sierpnia 1914 roku[4]. Podczas badań udało mu się zgromadzić wiele przedmiotów i dzieł syberyjskiej sztuki, np. hafty, wycinanki i wyroby z kory brzozowej, wzory ornamentów, i inne eksponaty etnograficzne. Sporządzał także rysunki i fotografie[5]. Wiele z jego rycin znajduje się w Dziennikach.
Ponieważ część materiałów zgromadzonych przez Poniatowskiego została opublikowana po wielu latach, zaś wybuch pierwszej wojny światowej uniemożliwił skompletowanie danych, znaczenie wyprawy Polaka w skali międzynarodowej bardzo osłabło. Kwestię pochodzenia Indian z Azji rozstrzygnięto w toku innych badań[6].
[1] S. Poniatowski, Dziennik opracowany ..., op. cit., s. 1.
[2] A. Kuczyński, Wkład Polaków do badań nad ludami Syberii, [w:] „Lud”, t. 51, cz. II, 1968, s. 564.
[3] Ibidem, s. 131.
[4] A. Kuczyński, Wkład Polaków…., op. cit., s. 564.
[5] A. Kuczyński, Syberyjskie szlaki, Wrocław – Warszawa – Kraków - Gdańsk 1972, s. 389.
[6] A. Kuczyński, Polskie opisanie świata…, op. cit., s. 59.